Gəmiqaya petroqlifləri: Azərbaycan tarixinin daş yaddaşı

 17 iyul 2025

 Elşad Əmənov – Tarixçi, tədqiqatçı

 Cəlilabad – Birxeber.az

Azərbaycanın qədim tarixi yalnız yazılı mənbələrdə deyil, həm də daşlar üzərində həkk olunmuş rəsmlərdə – petroqliflərdə əksini tapıb. Bu baxımdan Qobustan, Gəmiqaya, Azıx mağarası və digər abidələr ölkəmizin tarixində dönüş nöqtəsi olmuş, yeni araşdırmalar üçün zəngin zəmin yaratmışdır.

Son dövrlərdə tədqiqatçılar tərəfindən aparılan müşahidə və müqayisəli təhlillər göstərir ki, Azərbaycanın tarixi ərazisi bəşəriyyətin ilkin mədəniyyət beşiklərindən biri kimi çıxış edir. Məsələn, Gəmiqayada rast gəlinən bəzi fiqurların Altay mifologiyasındakı Erikil obrazı ilə oxşarlığı diqqət çəkir. Bu da onu göstərir ki, qədim türklərin mifoloji düşüncə tərzi, dini inancları və kosmoqonik bilgiləri bu ərazilərdə formalaşmağa başlamışdır.

Tədqiqatçılar bildirirlər ki, Gəmiqayadakı yazılar sadəcə təsviri səviyyədə deyil, həm də yazıya keçid mərhələsinin ilkin nümunələridir. Gəmiqaya və Qobustan petroqlifləri üzərində aparılan araşdırmalar, bu yazıların qədim türklərə məxsus çöp yazı (runik hərflər) sisteminə gedib çıxdığını göstərir.

Təqvim sistemləri ilə bağlı mühüm faktlardan biri də Qobustandakı gəmi təsviridir. Araşdırmalara görə, üzərində 41 şaquli xətt olan gəmi şəkli, sadəcə nəqliyyat vasitəsini deyil, Günəş təqviminin simvolunu ifadə edir. Bu yanaşmaya əsasən:

Aylar 40-41 gün olub,

İl 9 aydan ibarət olub (5 ay – 41 gün, 4 ay – 40 gün),

İl ərzində 365 gün tamamlanırdı,

Həftələr 5 gündən ibarət idi və ildə 73 həftə olurdu.

Bu təqvim sistemi xalq arasında bu gün də yaşamaqdadır: “Həftə səkkiz, ay doqquz” ifadəsi elə həmin qədim kosmik biliklərin folklordakı əksidir.

Cəlilabadın Buravar kəndində aşkarlanmış yazı nümunəsi ilə Culfadakı qədim qaya yazısı arasında qrafik oxşarlıq isə Gəmiqaya təsvirlərinin yalnız lokal deyil, bütövlükdə Azərbaycan ərazisində yayıldığını sübut edir. Hətta bu cür işarələrin Şimali Qafqaz və Orta Asiya ərazisində də rast gəlinməsi türk dünyasının ortaq mədəni yaddaşına işarə edir.

Qeyd edək ki, bu yazıların deşifrə olunmasında Yusif Cəfərzadə və Əjdər Fərzəli kimi tanınmış alimlər mühüm metodikalar işləyib hazırlamışlar. Onların tədqiqatları nəticəsində bir çox işarələrə ilkin elmi izah verilsə də, bu sahədə hələ də geniş tədqiqatlara ehtiyac var.

Tarixçi və AMEA-nın müxbir üzvü Vəli Baxşəliyev qeyd edir:

“Gəmiqaya qayaüstü təsvirlərinin dünyaya tanıdılması, Azərbaycanın qədim tarixinin mədəniyyətlərarası əlaqələrdəki rolunun daha dolğun təqdiminə xidmət edir.”

Tarixçi araşdırmaçı Əjdər Fərzəli isə belə deyir:

“Gəmiqaya və Qobustan rəsmləri incəsənətin bir çox sirlərini özündə qoruyur. Bu sirlər hələ də tam açılmamışdır.”

Son olaraq, bu cür tədqiqatların akademik şəkildə çap edilməsi, televiziya kanallarında alimlərin iştirakı ilə geniş diskussiyalar təşkil olunması günümüz üçün tarixi zərurət olmaqla yanaşı, milli mənəvi borcdur. Bu sahədə əldə olunan nəticələrin sistemləşdirilməsi və dünya elmi ictimaiyyətinə təqdim olunması Azərbaycanın qədim tarixinin dərin qatlarını üzə çıxarmağa xidmət edəcək.